مقدمه، تصحیح و تعلیق بر شرح عربی گلستان اثر مصطفی بن شعبان سروری( م969 ق)

از جمله شروح کاملی که بر گلستان سعدی نگاشته شده شرحی است که مصلح الدین مصطفی بن شعبان سروری م 969 عثمانی به زبان عربی بر گلستان سعدی نگاشته است و تا کنون مخطوط مانده است اهداف این تحقیق عبارتند از: معرفی کهن ترین شرح مفصل و کامل گلستان به زبان عربی بر گلستان سعدی در جهت غنی کردن ادب فارسی و عربی، معرفی شارح و آثار و اندیشه های وی، معرفی این شرح به عنوان اولین شرحی که در آن آیات و روایات و منابع قصص و تمثیلات سعدی در گلستان استخراج شده است، استخراج منابع و مآخذ سروری در شرح گلستان، توضیح شیوه ی سروری در شرح. با جستجوهای بسیار معلوم شد که این اثر تا کنون تصحیح نشده. در دوره معاصر رساله ها و مقالاتی درباره شروح گلستان نگاشته شده و در هیچ یک این اثر مورد بررسی و معرفی قرار نگرفته است. شیوه تحقیق کتابخانه ای، و مراجعه حضوری به کتابخانه ها و ملاحظه ی سایتهای اینترنتی و نرم افزارهای ادبی و حدیثی است. بررسی تاریخی شروح گلستان حاکی از آن است که این شرح اولین شرح مفصل گلستان است که البته به زبان عربی نوشته شده. فهرست شروح اولیه ی گلستان پیش از شرح سروری و چند شرح پس از وی به ترتیب تاریخی بدین قرار است: - شرح گلستان یا مفتاح گلستان به فارسی از اویس بن علاءالدین معروف به آدم، در سال900ق که تنها شرح لغات مشکل گلستان است. - - شرح گلستان به ترکی از محمود بن عثمان بن علی لامعی بروسوی که در سال 910ق ساخته و فقط شرح دیباچه ی گلستان به صورت منثور است. - شرح گلستان ابن سید علی به زبان عربی در سال 907ق. - شرح گلستان سروری در سال957ق مصلح الدین مصطفی بن شعبان حنفی رومی ( 897-969 ق برابر با 1492-1562 م) معروف به «سروری» ادیب و دانشمند عثمانی در کلیبولی ترکیه متولد شد. وی دارای اثار متعددی به زبان ترکی، فارسی و عربی است. از این شرح نسخه های متعددی در کتابخانه های مختلف ایران و جهان نگهداری می شود نسخه اصلی که به خط مولف نوشته شده در دانشگاه پرینستون آمریکا نگهداری می شود و عکس آن بر روی سایت کتابخانه و بخش نسخ خطی آن موجود است. در این تحقیق ویژگیهای رسم الخطی نسخه اساس و بدل به تفصیل شرح داده شده و این نتیجه حاصل شد که اختلاف نسخ بسیار اندک و ندرتاً مربوط به رسم الخط و املای برخی کلمات است و در کل با رسم الخط امروزی تفاوت اساسی ندارد. بنا به نظر محققان اختلافات رسم الخطی در متون سده ی دهم به بعد و عصر صفوی اهمیت متن شناسی ندارد، زیرا کمتر نمودار ویژگیهای زبانی و بیانی و ساختاری زبان فارسی است. سروری حکایتها و حکمتهای گلستان را نام یا شماره گذاری نکرده و در مقابله با گلستان تصحیح غلامحسین یوسفی معلوم شد که در تعداد و ترتیب برخی حکایتها و حکمتها اختلافاتی دارند. این شرح به شیوه ی مزجی نوشته شده یعنی عبارت یا عباراتی از گلستان آورده شده و بلافاصله پس از آن شرح آمده است. سروری گاه به توضیح نکات دستوری و نگارشی می پردازد. گاه اعتبارات چندگانه ی لفظی و معنوی یک واژه را توضیح می دهد. گاه تنها واژه ها را به عربی ترجمه می کند و گاه یک جمله یا عبارت را ترجمه می کند؛ حتی حروف و واژه های بسیار ساده هم چندین بار معنی شده اند و گاهی بر عکس کلماتی که نیاز به معنی یا شرح بیشتر داشته اند بدون هیچ توضیحی رها شده اند. او غالباً ترجمه ی ترکی ابیات گلستان به نظم را نیز آورده است. سروری گاه به مسائل و مباحث زائد و خارج از موضوع وارد می شود و گویی قصد نمایش دانش و معلومات پراکنده ی خود را دارد و حتی گاه در مواجهه با لغات یا اصطلاحات مشکل در ادب فارسی و عربی، آن را به ترکی ترجمه می کند. در مواردی نظرات و اطلاعات شارح در زمینه ی قواعد دستوری یا معانی لغات و عبارات و ابیات یا توضیح اعلام و روایتها تکراری یا غیر ضروری و حتی اشتباه است. وی گاهی برای توضیح یک واژه از سایر شاعران فارسی شاهد می آورد و یا برای تأیید گفته ی سعدی روایت یا آیه یا حکایت یا ضرب المثلی را بیان می کند و گاه نیز علت ورود حکایتی در بابی مشخص را توضیح می دهد. این شرح از لحاظ آموزشی برای عرب زبانانی که قصد یادگیری زبان فارسی را دارند، می تواند مفید واقع شود. مطالعه ی جزء جزء و گام به گام یک متن ادبی وزین ادب فارسی متعلق به قرن هفتم و شناخت نکات ریز آن، در چنین شکل ساده و روشنی آن هم در زمان حاضر که چنین آثاری برای عرب زبانان کمتر تألیف می شود، برای یادگیری برخی قواعد و نکات دستوری زبان فارسی به صورت عملی مفید و راهگشا خواهد بود. وی بیش از صدها روایت و حکایت و مَثَل و سخن حکیمانه و صوفیانه و حدود یکصد بیت فارسی و عربی و بیش از هفتاد آیه قرآن کریم در تألیف خود گنجانده است. البته در بسیاری موارد به نام گوینده یا منبع مورد استفاده اشاره نکرده است بدین جهت باید سروری را اولین کسی دانست که در شرح خود، این حجم از آیات و روایات و ابیات و امثال و حکایات و توضیحات وارد کرده است. بدین ترتیب به نظر می رسد سروری اولین کسی است که مأخذ بسیاری از قصص و تمثیلات سعدی در سراسر گلستان را استخراج کرده است. او گاه به ترکیب دستوری عبارات و ابیات گلستان مطابق با قواعد عربی پرداخته و از این جهت باید او را از پیشگامان تطبیق قواعد عربی و فارسی دانست. این شرح اولین شرح مفصل گلستان است که در سال 957 ق و به زبان عربی نوشته شده. و تصحیح آن گامی است در جهت در دسترس قرار دادن همه موارد مربوط به زبان و ادبیات فارسی و آشنا کردن عرب زبانان با یک اثر وزین ادب فارسی. از آنجا که این شرح از نظر زمانی به زمان نگارش گلستان نزدیک است و به زبان عربی نگاشته شده علاوه بر اینکه به تکمیل شروح گلستان سعدی کمک می کند می تواند در هر دو ادب مورد استفاده محققین و علاقمندان به این شاهکار ادب فارسی واقع شود. شارح تلاش کرده که متن گلستان را از جهات لغوی و دستوری و مفهومی شرح کرده، علاوه بر این به مآخذ آیات و احادیث و ابیات و مثلهای گلستان نیز اشاره کرده است. توضیحات سروری در این شرح بر نکات دستوری و صرفی و نحوی و تشریح مفردات و گاه اعتبارات گوناگون الفاظ، می تواند مورد استفاده و توجه فارسی زبانان و فارسی خوانان قرار گیرد. نیز می تواند نشان دهنده ی میزان آگاهی او درباره ی مسائل ادبی و پیچیدگی های آثار بزرگ زبان فارسی باشد. تصحیح این شرح موید این نکته است که علی رغم پژوهشهای بسیاری که به زبان فارسی و زبانهای دیگر در مورد سعدی و آثار وی انجام گرفته، همچنان جای مطالعه و تحقیق وجود دارد. این شرح که یک ادیب عثمانی بر یک اثر مهم فارسی نگاشته، می تواند در پژوهشهای دقیق درباره ی سیر تطور شرح و فهم گلستان بسیار سودمند واقع شود. نیز این اثر بیانگر دامنه ی وسیع نفوذ فرهنگ و زبان ایران است، تعداد فراوان نسخ نگهداری شده از این کتاب، مویّد اقبال عموم و استفاده ی طالبان فهم گلستان به زبان عربی از این شرح است.